Schudden met die billen: De lichaamstaal van bijen

Geschreven door: Jolijn Jansen

Na deze saaie coronawinter zijn we allemaal toe aan een feestje. Maar wij mensen zijn niet de enige die de bloemetjes buiten willen zetten. Ook de insecten in onze tuin komen weer tot leven nu de zon tevoorschijn komt. Een echt feestbeest is de bij. Naar hartelust dansen ze erop los! Bijen gebruiken namelijk danspassen om elkaar te vertellen waar de beste lekkernijen te vinden zijn.

Deze dans wordt de kwispeldans genoemd en kan je vergelijken met onze taal. Recent onderzoek van het Nationaal Centrum voor Biologische Wetenschappen in Bangalore, India, keek naar dialecten in deze bijentaal. Zij vonden dat de ene bijenpopulatie langer danst dan de andere populatie om een lekkernij op dezelfde afstand van de bijenkorf aan te geven. Maar hoe kan je met dans communiceren in een donkere bijenkorf? En waardoor zijn die dialecten ontstaan?

Kwispeldans

In tegenstelling tot onze uitgebreide taal, kunnen bijen met hun dans alleen de richting, afstand en aantrekkelijkheid van een voedselbron, waterbron of nestlocatie overbrengen. Hiervoor gebruiken ze een 8-vormige dansroutine die bestaat uit twee fases (Figuur 1). De eerste is de kwispelfase, waarin de bij al schuddend met het achterwerk vooruit loopt. Daarna volgt de terugkeerfase naar de beginpositie.

Figuur 1. Kwispeldans (Jolijn Jansen, 2021)

De kwispelfase is het belangrijkst, omdat het informatie bevat over de plek van de bron. Eerst geeft de bij de richting van de bron aan door in een hoek weg te lopen ten opzichte van een denkbeeldige verticale lijn. Deze hoek is gelijk aan de hoek tussen de bron en de zon. Daarna geeft de bij aan hoe ver weg de bron is door te variëren in de tijdsduur van de kwispelfase. Hoe verder weg de bron is, hoe langer de kwispelfase duurt. Als laatst geeft de mate van kontschudden aan hoe aantrekkelijk de bron is. Bijen die harder schudden met die billen zullen dus meer bijen lokken naar hun locatie. (Zelf de bij uithangen? Probeer het bijendansspel!)

Aangezien sommige honingbijsoorten in een holte of bijenkorf wonen, vindt de bijendans hier plaats in het donker. We vroegen Dr. Ebi George van het Nationaal Centrum voor Biologische Wetenschappen hoe bijen overleggen zonder elkaar te zien: “Volgbijen positioneren zich meestal aan de zijkant van de dansende bij. Dit is waarschijnlijk om met hun antenne te voelen wat de dansende bij doet. Het aantal antenne-aanrakingen zou dan bijvoorbeeld aangeven hoe lang de kwispelfase duurt.” Assistent-professor Marie José Duchateau van Universiteit Utrecht voegt hier aan toe: “Sommige soorten voelen daarnaast de vibraties in het bijennest en alle bijen horen het buzzende geluid.” Net zoals mensen gebruiken bijen dus hun hele lichaam om te communiceren.

Eén taal, meerdere dialecten

Als je in de bijenkorf kijkt van verschillende honingbijsoorten, zal het je al snel opvallen dat alle soorten ongeveer hetzelfde patroon dansen; ze spreken dus als het ware dezelfde taal. In de uitvoering kunnen echter kleine verschillen zitten tussen populaties. Deze variaties kan je vergelijken met verschillen in menselijke woorduitspraak en worden dan ook dialecten genoemd. Dr. Ebi George noemt enkele verschillen op: “Sommige honingbijsoorten bewegen niet alleen maar van links naar rechts tijdens de kwispelfase, maar ook van boven naar beneden of ze produceren extra geluiden tijdens de dans”.

Onderzoekers van het Nationaal Centrum voor Biologische Wetenschappen in India ontdekten dit jaar een ander verschil in de tijdsduur van de dans. In hun onderzoek vergeleken zij de duur van de kwispelfase met de afstand tot artificiële voedselbronnen voor drie honingbijsoorten (Apis cerana, Apis florea, Apis dorsata). Bijen die van het schaaltje snoepten, werden gemerkt met een kleine verfvlek. Zo kon de dans van deze bijen gevolgd worden als zij terugkwamen in de bijenkorf.

Figuur 2. Bijendialecten (Jolijn Jansen, 2021)

Er werd gevonden dat verschillende populaties een verschillende duur van de kwispelfase aanhouden om voedselbronnen aan te geven met dezelfde afstand tot de bijenkorf. Wetenschappers onderscheiden hierin sterke dialecten en zwakke dialecten. In bijenpopulaties met een sterk dialect neemt de duur van de kwispelfase snel toe met kleine verschillen in afstand, waar in de populaties met een zwak dialect de duur langzaam toeneemt met afstand.

Voedselafstand bepaalt dialect

Opvallend is dat de sterkte van het dialect niet afhankelijk is van de soort, maar van de gemiddelde afstand tussen de bijenkorf en een voedselbron. Dit werd ontdekt toen Ebi George en zijn team onderzoek van bijen uit een gematigd klimaat, zoals Nederland, vergeleken met dezelfde honingbijsoorten in hun tropische klimaat. In tropische klimaten is over het algemeen meer en dichterbij voedsel te vinden dan in gematigde klimaten. Dit komt doordat de temperatuur en vochtigheid daar optimaal is voor bloemen. Zoals verwacht, kwam uit de vergelijking dat bijen in een gematigd klimaat verder moeten vliegen om voedsel te vinden en daardoor een zwakker dialect hebben dan dezelfde soort in een tropisch klimaat, waar voedsel dichterbij is.

Dit verschil in gemiddelde voedselafstand verklaart mede waarom bijen dialecten hebben. Volgens onderzoekers aan de Staatuniversiteit van Michigan heeft de kwispeldans namelijk een maximale duur. Een te lange dans zou leiden tot inefficiënt tijdsgebruik of vertaalfouten. Als bijen zo precies mogelijk willen aangeven waar iets is, moeten populaties dus hun dialect aanpassen aan de gemiddelde voedselafstand. Dit wordt ook wel de adaptieve-afstemmingstheorie genoemd.

De uitvinding van deze dialecten in bijentaal is belangrijk voor de wetenschap. Assistent-professor Marie José Duchateau legt uit waarom: “Vroeger is onze Nederlandse zwarte honingbij (Apis mellifera mellifera) gekruist met de Italiaanse rode honingbij (Apis mellifera ligustica). Deze honingbijrassen lijken een ander dialect te dansen waardoor miscommunicatie ontstond binnen populaties”. Onderzoek naar deze dialecten vertelt ons dus meer over welke bijenrassen gekruisd kunnen worden. Ook kan het vertellen welke soort het best geschikt is voor onze klimaatomstandigheden en hoe we bijen de beste kans geven om te overleven in ons snel veranderende klimaat.

Kortom, bijen communiceren via een 8-vormige dansroutine, die andere bijen kunnen voelen in plaats van zien. De uitvoering van de dans kan verschillen tussen dialecten, net als onze taal. Deze dialecten zijn ontstaan omdat bijen zo precies mogelijk willen uitleggen waar de beste lekkernijen te vinden zijn binnen hun voedselgebied.

Wil je de bijendans weleens in je eigen achtertuin bekijken? Plaats een insectenhotel. Dat is niet alleen erg leuk voor jou, maar vergroot ook de overlevingskansen van de bij in Nederland!

Figuren vallen onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 4.0 Internationaal-licentie.